CESARZ SZACHINSZACH

„Cesarz i Szachinszach” należą do najważniejszych utworów w twórczości Ryszarda Kapuścińskiego i niewątpliwych arcydzieł polskiej literatury współczesnej. Napisane na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych funkcjonują czasem jako utwory bliźniacze. Warto jednak zwrócić uwagę na różnice. „Cesarz” jest relacją spójną, dopracowaną w detalach, o wyrafinowanej stylistyce i zwartej konstrukcji. „Szachinszach” tymczasem – choć zewnętrznie odwzorowuje poprzedni model – to rzecz ostentacyjnie fragmentaryczna, napisana stylem o surowej fakturze.
W obrazie autokratycznego państwa przedstawionego w „Cesarzu” łatwo rozpoznać Etiopię, gdzie jednoosobowy system władzy stanowił Hajle Sellasje; utwór odczytywano często parabolicznie – jako krytykę reżimu panującego w Polsce. W „Szachinszachu” z kolei Kapuściński analizuje strukturę rewolucji na przykładzie Iranu. We „Wstępie” słynna „dylogia o władzy” ukazana została w perspektywie biografii twórczej Kapuścińskiego. Z jednej strony jako konsekwencja wcześniejszych wyborów pisarza, z drugiej – próba poszerzenia granic reportażu.
„Cesarza” publikujemy w Bibliotece Narodowej po raz drugi. Poprzednia edycja (BN, I 315), także opracowana przez Beatę Nowacką, ukazała się w roku 2012.

„«Cesarz» to propozycja nowej formuły reportażu, w której fakt z literaturą tworzą nierozerwalny splot, gdzie spreparowany język i błysk metafory przenoszą zdarzenia realne w sferę uniwersum. To może pierwsza tak zdecydowana aneksja przestrzeni literackiej przez literaturę faktu”.
ze „Wstępu” Beaty Nowackiej

„Zbierałem materiały do normalnego cyklu reportaży, ale jak wróciłem z tym materiałem, poczułem, że już tak nie mogę pisać. Przewroty wojskowe mają mniej więcej ten sam scenariusz. […] Wszystko zaczyna się powtarzać, a ja nie mogę sam siebie powtarzać i opowiadać tego wszystkiego, co przy okazji innych przewrotów. Więc jak pisać?”
Ryszard Kapuściński

Ryszard Kapuściński (1932–2007) – reportażysta, publicysta, tłumacz, poeta; korespondent Polskiej Agencji Prasowej w Afryce, Ameryce Łacińskiej i Azji. Na przestrzeni lat związany z wieloma czasopismami, m.in. „Sztandarem Młodych”, „Polityką”, „Kulturą”. W latach sześćdziesiątych obserwował wyzwalanie się ludów afrykańskich spod dominacji kolonizatorów, a następnie ich bratobójcze wojny o kształt nowych państw. Tekstom pisanym w Ameryce Łacińskiej nadawał uniwersalny wymiar, przedstawiając człowieka zderzającego się z instytucjonalnym złem. Jego najważniejsza dylogia, składająca się z „Cesarza” i „Szachinszacha”, ukazuje upadek dwóch autokratów w krajach Trzeciego Świata. Angielski przekład „Cesarza” recenzowały przychylnie takie sławy literatury światowej, jak Salman Rushdie, Susan Sontag, John Updike i Tom Wolf. Kapuściński to mistrz kilku pokoleń polskich reportażystów i jeden z najbardziej znanych i najczęściej wydawanych pisarzy polskich na świecie.

---