Między naturą a historią Pieniny w piśmiennictwie polskim 1830-1916

Literatura pienińska lat 1830 – 1914 jest niewątpliwie interesującym wariantem literatury narodowej. Niczym w soczewce skupiają się tutaj zjawiska typowe dla „literatury gór” i kultury doby zaborów. Niewątpliwie nowa sytuacja polityczna otwiera nową erę w dziejach obrazu Pienin. Niemniej jednak pewne schematy wypracowane przez twórców żyjących w dziewiętnastym wieku cieszyć się będą popularnością. Jak wskazuje analiza wybranych tekstów, jest to temat wiecznie żywy i wciąż aktualizowany (np. pisarstwo Jana Wiktora). Pośród zjawisk budujących kolejne rozdziały piśmienniczych dziejów tego fenomenu przyrodniczo – kulturowego wymienić z pewnością należy: działalność pisarską i „porządkującą” (stworzenie monografii Pieniny i ziemia sądecka) Jana Wiktora, „pienińskie epizody” poetów Czartaka (Tadeusza Szantrocha, Edwarda Kozikowskiego, Janiny Brzostowskiej). Oryginalną, acz nieudaną propozycją przetworzenia pienińskiego krajobrazu jest na przykład utwór W. S. J. Łysakowskiego Królowa Pienin (widoki okolne) wpisany w cykl Heksalogi („Polskie sonety”) z tomu Region ducha (1922). Nieco uwagi, choć na marginesie swoich zasadniczych zainteresowań, poświęcił Pieninom Władysław Orkan. Nawiązał on do słynnej czorsztyńskiej legendy, pisząc Kostkę Napierskiego. Powieść z XVII wieku. Akcję swego nieukończonego dramatu Widma umieścił w murach zamku czorsztyńskiego, podanie o ucieczce Kingi wprowadził do powieści W roztokach. Opis Przełomu Pienińskiego znajdujemy zaś w kierowanym do młodzieży utworze Las na Luboniu pomieszczonym w tomie Z krainy Gorców. Sytuacja, która wytworzyła się w literaturze polskiej po drugiej wojnie światowej, nie ominęła również i Pienin. Zjawiskiem charakterystycznym dla tamtego czasu jest reinterpretacja kanonicznych już pienińskich motywów (np. Jalu Kurek, Tadeusz Kubiak, Jan Wiktor), czy też wzrost zainteresowania tematem czorsztyńskiego zrywu Napierskiego. Osobne miejsce należy poświęcić twórcom „samorodnym” – zwłaszcza Michałowi Słowikowi – Dzwonowi, czy też może współczesnej poetce i malarce z Krościenka nad Dunajcem, Krystynie Aleksander. Ta skrótowa prezentacja twórców i zagadnień związanych z Pieninami pozwala na sformułowanie przekonania, że temat Pienin nie jest tematem martwym. Ten niezwykły fenomen wciąż inspiruje twórców.