Pamięć Shoah Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia

Antologia Pamięć Shoah – zbierająca osiemdziesiąt cztery teksty polskich oraz zagranicznych badaczy – jest próbą zmierzenia się z nasilającą się obecnością problematyki Zagłady w polu historiografii, socjologii, teologii, psychiatrii i sztuki oraz w szeroko pojętym dyskursie publicznym: w mediach i krytycznych praktykach artystycznych śmiało wkraczających w przestrzenie miejskie, w komiksie i kinie popularnym. Zamieszczone w tomie teksty mają zróżnicowany charakter – do udziału w przedsięwzięciu zostały zaproszone osoby tak odmiennych specjalności i profesji, jak filozofowie, psychiatrzy, kulturoznawcy, teoretycy mediów, architekci, literaturoznawcy, filmolodzy, politolodzy, pisarze oraz artyści. Artykułują oni odmienne punkty widzenia, które mogą wydawać się wzajemnie nieprzekładalne. Ogólne ujęcia teoretyczne spotykają się tu ze studium przypadku, teksty w poetyce osobistej impresji z „chłodną” analizą dyskursu; rekonstrukcja doświadczenia ofiar – realizowana środkami historiografii, psychiatrii oraz fikcji literackiej – z problemem instrumentalizacji pamięci w wymiarze społecznym, politycznym oraz medialnym. Większości autorów tomu bliska jest zarazem refleksja nad Zagładą jako „zdarzeniem przekształcającym” (według określenia Alana Milchmana i Alana Rosenberga), które obejmuje nie tylko aktywną żałobę po ofiarach oraz analizę motywacji sprawców – czego najbardziej spektakularnym przejawem jest przełożona u nas niedawno książka Jonathana Littella – ale i postawy świadków, najczęściej ludzi obojętnych na los żydowskich sąsiadów i współobywateli – „gapiów”, jak określił ich Paul Ricoeur – nierzadko przejmujących rolę katów, donosicieli lub szmalcowników. Prezentowane w tomie teksty zgrupowane są w działach opatrzonych osobnymi, tematycznymi wstępami, ułatwiającymi czytelnikowi poruszanie się w tej zróżnicowanej, interdyscyplinarnej materii.





Różnorodność o której czytamy we wstępie, faktycznie prezentuje się imponująco. Redaktorom udało się zaprosić do projektu kilkudziesięciu badaczy reprezentujących bardzo różne dziedziny i mogących pochwalić się licznymi osiągnięciami. Dzięki temu otrzymujemy książkę przemyślaną, bardzo dobrze zredagowaną, kompetentną i oryginalną. Właściwie o każdym z zamieszczonych w tomie tekstów można by długo mówić - tak inspirujące wątki są w nich poruszane i interpretowane. [...] "Pamięć Shoah" można traktować jako pozycję obowiązkową - dla wszystkich tych, którzy wątpią w pamięć, którzy ją celebrują i dla tych, którzy chętnie ją instrumentalizują. Teksty, na które natkniemy się w tomie, prezentują wiele "prawd niechcianych" (określenie zapożyczam z tekstu Sławomira Buryły), a uważne ich przeczytanie jedynie pomaga i wzbogaca.

Bernadetta Darska, "Portret"



W książce tej płynnie, by tak rzec, przechodzimy do prezentacji form upamiętniania obozów zagłady, literatury z Zagładą związanej, dyskursów historycznych, filozoficznych, teologicznych i artystycznych, do doświadczeń pamięci i niepamięci. Zwraca przy tym uwagę plejada znakomitych nazwisk, których koncepcje są tu dyskutowane lub prezentowane: Jaspers, Adorno, Kosseleck, Bauman, Heller, Huyssen, LaCapra – bogaty doprawdy wybór, kompetentnych, analitycznie i pisarsko sprawnych autorów (…). W tych wielokrotnych przekrojach oraz przecięciach różnorodnych ujęć, doświadczeń i piór jest to publikacja wzorowa.

Andrzej Mencwel


Pamięć Shoah nie jest zbiorem przyczynków, nie stanowi też kolekcji przypadkowych czy dowolnych rozważań na tematy związane z Zagładą. Jest książką, która podejmuje omawianą problematykę w sposób zasadniczy, wielostronny, a wielu wypadkach zdecydowanie nowatorski oraz usystematyzowany.
Można powiedzieć, że w rozprawach składających się na tę księgę toczy się nieustanny dialog między tym, co stanowiło to straszne wydarzenie historyczne a tym, jak ono funkcjonuje jako przedmiot społecznej pamięci
oraz przedmiot upamiętnienia.

Michał Głowiński