Bez dogmatu

"(...) Pomysł dzieła zrodził się wkrótce po wygłoszonym 9 kwietnia 1889 roku w Warszawie odczycie o powieści historycznej i był próbą odejścia od tej odmiany gatunku i podjęcia nowej psychologicznej formy, która była dotąd rzadkością na gruncie polskiego powieściopisarstwa.

Koncepcję swojej powieści psychologicznej ukształtuje Sienkiewicz już w trakcie pisania utworu, zmieniając wprowadzoną w początkowej wersji narrację trzecioosobową na narrację w pierwszej osobie - "pamiętnikarską'. Być może impulsem było pojawienie się w polskiej literaturze pierwszych powieści modernistycznych: W wieku nerwowym Lea Belmonta i Hrabia August Aleksandra Mańkowskiego. Tym sposobem powtarzał pisarz znamienną dla schyłku epoki tendencję rozwojową, ograniczającą wyraźnie kompetencje narratora..." - Tadeusz Bujnicki.