Pontyfikał to księga liturgiczna, którą posługują się biskup bądź opat podczas celebrowanych przez siebie obrzędów. Zawiera formuły liturgiczne i opisy przebiegu poszczególnych ceremonii. Tak rozumiana księga powstawała przez lata, aby po raz pierwszy ujrzeć światło dzienne w połowie X wieku. Kolejne stuleci ewolucji i zróżnicowanego rozwoju pozwoliły jej osiągnąć dojrzałą i wykończona postać już w XII, a zwłaszcza w XIII wieku.