Wymiary socjalizacji Perspektywa pedagogiczna

W niniejszej publikacji przyjmujemy, że wiedza o socjalizacji ma oczywisty walor, specyficzny dla myślenia i działania pedagogicznego. Wspólnym obszarem zainteresowań teorii i praktyki w obrębie wiedzy o procesach edukacyjnych (wychowawczych) oraz teorii socjalizacji jest optymalny rozwój osobowości jednostki ludzkiej, we wzajemnej zależności ze środowiskiem społeczno-kulturowym.

Pedagogiczna perspektywa interpretacyjna towarzysząca analizie problematyki socjalizacji zakłada analizę różnych wymiarów socjalizacji pod kątem ich wagi i przydatności dla pedagogiki. Taki punkt widzenia umożliwia: (1) wyłonienie i zaakcentowanie wątków, które w obszarze studiów nad socjalizacją mają znaczenie dla badań nad wychowaniem oraz stanowią źródło problemów badawczych, pojęć, kategorii i kontekstów interpretacyjnych ważnych dla analizy procesów wychowania, oraz (2) interpretację treści, mechanizmów, obszarów i uwarunkowań procesów socjalizacji pod kątem ich potencjalnej waloryzacji, zakładającej możliwość zróżnicowanej koncepcyjnie ingerencji pedagogicznej.

W publikacji proponujemy analizę czterech wymiarów socjalizacji, które odnoszą się w różnym stopniu do dwóch podstawowych, pozostających ze sobą w ambiwalentnej relacji kontekstów tego procesu: społecznego i indywidualnego.

Rozdział 1 Socjalizacja w perspektywie studiów antropologicznych jest poświę­cony opracowaniu problematyki socjalizacji z uwzględnieniem perspektywy antropologicznej. Socjalizacja jest w tym kontekście rozpatrywana jako obszar, na którym krzyżują się, z jednej strony, zainteresowania badawcze antropologii filozoficznej oraz licznych antropologii szczegółowych, z drugiej zaś pedagogiki jako nauki poszukującej odpowiedzi na pytania stawiane w związku z indywidualnym i społecznym funkcjonowaniem człowieka. Rozważania otwiera omówienie znaczenia kluczowych dla podjętej problematyki terminów: socjalizacja i antropologia. Strukturę właściwej analizy tworzą pary kategorii mających znaczenie z punktu widzenia studiów antropologicznych, które zarazem można uznać za relewantne pedagogicznie i wzbogacające refleksję nad zagadnieniem socjalizacji. Opracowaniu podlegają cztery pary kategorii: tożsamość indywidualna i tożsamość społeczna; autonomia i podporządkowanie; jedność i zróżnicowanie; obecność i nieobecność. Antropologiczny punkt widzenia na problematykę socjalizacji stawia w nowym świetle nie tylko kwestie traktowane jako klasycznie pedagogiczne, ale również otwiera pole do analizy zagadnień dotąd nieobecnych lub słabo obecnych w literaturze przedmiotu. Rozważania dopełnia określenie relacji, w jakiej pozostają wobec siebie kategorie z pary oraz przedmiotowych i dyscyplinarnych powiązań między antropologią i pedagogiką.

Rozdział 2 Biograficzny wymiar socjalizacji, łączący w swych interpretacjach jednostkowy i społeczny charakter socjalizacji, dotyczy jej wymiaru biograficznego. Celem rozważań jest odniesienie go do podstawowych obszarów działania i myślenia pedagogicznego zorientowanych na kategorię interweniowania w procesy socjalizacyjne. Rozdział zawiera treści dotyczące interpretacji pojęcia biografii osadzone w perspektywie interdyscyplinarnej, z wykorzystaniem kategorii niezbędnych do wielokontekstowej analizy socjalizacji w wymiarze biograficznym, oraz odwołania do zaplecza teoretycznego wyznaczającego podstawowe rozstrzygnięcia w zakresie podjętej analizy. Treści rozdziału obejmują także opis typologii faz procesu socjalizacji odniesionych do poszczególnych etapów cyklu życia oraz podstawową dla całego tekstu problematykę interwencji w procesy socjalizacji, interpretowaną z punktu widzenia pedagogiki, jej zróżnicowania koncepcyjnego i subdyscyplinarnego oraz jej podstawowych przesłanek teoretycznych i metodycznych.

Rozważania w rozdziale 3 Społeczny i instytucjonalny wymiar socjalizacji zainicjowano egzemplifikacjami zakłóconego przebiegu społecznego rozwoju istot ludzkich, co pozwoliło na ukazanie wagi oddziaływań, które ujęte zostały dalej jako socjalizacyjne. Prześledzono także relację między czynnikami biologicznymi i społecznymi w toku stawania się przez człowieka istotą społeczną. Zwrócono tu szczególną uwagę na procesy przyjmowania przez człowieka wartości oraz norm, które umożliwiają tworzenie konkretnych wzorów zachowań, w tym odnoszących się do sposobu realizacji ról społecznych. Procesy te stanowią najczęstsze składowe decydujące o zakwalifikowaniu zjawiska jako powiązanego z socjalizacją. Jej społeczne i instytucjonalne interpretacje, charakterystyka płaszczyzn, a w dalszej kolejności także strukturalnego modelu warunków socjalizacji, jej faz oraz ambiwalentnego charakteru znalazły wyraz w dalszych częściach rozdziału. Zawiera on także analizę teorii socjologicznych, w ramach których omówiono znaczenie procesu socjalizacji dla rozwoju indywidualnego oraz społecznego. Nie mniej istotne dla przyjętego w tym rozdziale kierunku analiz okazało się omówienie przestrzeni, w których umiejscawia się procesy socjalizacyjne. Na potrzeby tekstu szczegółowo zanalizowane zostały praktyki socjalizacyjne podejmowane w rodzinie, grupie rówieśniczej i szkole, przez media, w grupie wyznaniowej i środowisku pracy.

W rozdziale 4, ostatnim, zatytułowanym Socjalizacja w wymiarze kulturowym, przyjęto jako wstępne założenie antropologii kulturowej o nierozerwalnym związku socjalizacji z kulturą. W celu sprecyzowania znaczenia pojęciowego socjalizacji i kultury dokonano eksplikacji tych terminów. Podjęto próbę analitycznego określenia uwarunkowań socjalizacji i związanego z nią procesu kształtowania tożsamości, przedstawiono analizę współczesnych interpretacji pojęć socjalizacji i tożsamości oraz wskazano na adekwatność ich odniesień do struktur osobowych. Wyróżniono dwie fazy socjalizacji: pierwotną i wtórną, oraz zbieżne z nimi aspekty tożsamości. Analizując proces transmisji kulturowej, wskazano rolę narracji kulturowych, które są znaczące z punktu widzenia pedagogiki, a – zapisane w języku – kształtują m.in. środowisko rodzinne i regulują stosunki międzyludzkie. Rozdział zawiera także analizę nowego, wielokulturowego i międzykulturowego spojrzenia na socjalizację oraz charakterystykę człowieka pogranicza, znajdującego się w przestrzeni socjalizacji i wychowania.