Ogniem i mieczem - pierwsza z trzech powieści historycznych będących częścią Trylogii, pisanej dla pokrzepienia serc przez Henryka Sienkiewicza w latach 1884-1888.

Pisarz tworząc powieść opierał się na Szkicach historycznych autorstwa Ludwika Kubali. Akcja powieści rozgrywa się w latach 1648-1651, w okresie powstania Chmielnickiego na Ukrainie. Pozostałe części Trylogii to Potop i Pan Wołodyjowski. Powieść była pierwotnie wydana w odcinkach w latach 1883-1884 w warszawskim dzienniku ,,Słowo" i, z minimalnym opóźnieniem w stosunku do ,,Słowa", także w krakowskim dzienniku ,,Czas". Pierwsze wydanie książkowe ukazało się w 1884 w Warszawie. Wydanie książkowe miało inne zakończenie powieści aniżeli wersja wydrukowana w czasopismach. Część rękopisu powieści przechowywana jest w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu. Autor mija się chwilami z historyczną prawdą, co nie ujmuje dziełu wartości literackich. Sienkiewicz tworzył swoją powieść, aby podnieść na duchu żyjących pod zaborami Polaków.

W 1999 powieść Ogniem i mieczem została zekranizowana - powstał film fabularny oraz serial telewizyjny w reżyserii Jerzego Hoffmana. W roku 1958 w Stanach Zjednoczonych ukazała się komiksowa adaptacja powieści w serii Classics Illustrated (no.146).

Do 1970 Ogniem i mieczem przetłumaczono na 26 języków.