Myślenie, wiedza, świadomość i inteligencja są największymi tajemnicami ludzkiej psychiki. Ludzki umysł jest w stanie bardzo szybko kojarzyć, rozumować, kontrolować i przetwarzać duże ilości danych i informacji, które docierają do niego przez cały czas. Ponadto ludzki umysł jest siedliskiej inteligencji zdolnej rozwiązywać wiele różnych i trudnych zadań. Informatyki korzysta z inteligencji ludzkiej poprzez wykorzystywanie metod, technik i algorytmów stworzonych przez ludzi. Z drugiej strony ludzki umysł, mimo swoich dużych możliwości, ma też swoje ograniczenia percepcyjne, pamięciowe i skojarzeniowe.

Niniejsza monografia porusza kilka istotnych zagadnień związanych z działaniem ludzkiego umysłu, formowaniem się wiedzy oraz modelowaniem procesów skojarzeniowych umożliwiających przetwarzanie danych w inny sposób niż obecnie stosowany w informatyce. Zaprezentowano sztuczne systemy skojarzeniowe oraz opisano procesy kojarzenia i formowania się wiedzy. Zdefiniowano nowy model neuronu odwzorowując w nim biologiczne funkcje istotne z punktu widzenia kojarzenia oraz tworzenia się systemów skojarzeniowych. Wprowadzono nową asocjacyjną strukturę danych, która umożliwia odwzorowanie relacji pomiędzy danymi oraz wykonywanie asocjacyjnych obliczeń po ich transformacji do specjalnego grafu składającego się z reaktywnych i plastycznych neuronów. Pokazano, jak taka struktura umożliwia obniżenie złożoności obliczeniowej przeszukiwania i porównywania danych oraz ich kombinacji. Opisano metodologię asocjacyjnych neuroobliczeń grafowych umożliwiających wyeliminowanie zagnieżdżonych pętli interacyjnych, multiplikację błędów numerycznych oraz problemów ze złożonością obliczeniową.