Droga do narodowej klęski – to opowieść o tym, jak w umysłach i sercach Polaków dojrzewała myśl o konieczności nowego powstania przeciw rosyjskiemu caratowi. Pokolenie, które przeżyło powstanie 1830–1831 roku, nie odgrywało już czynnej roli w myśli politycznej. Od połowy wieku w domowych debatach prym wiedli młodzi, którzy w kraju przyduszonym przez carskich gubernatorów nie mieli czym oddychać. Lgnęli do kółek konspiracyjnych, które dawały im poczucie wspólnoty. Niejeden trafił w ręce policji, a po śledztwie na Sybir, ale na to miejsce przychodzili nowi.
W roku 1861 obóz patriotyczny (tzw. czerwoni) ujawnił się w demonstracjach kościelnych i ulicznych, a także w prasie podziemnej. Jego programem była niepodległość Polski, połączenie Królestwa Polskiego z Litwą i bezzwłoczne uwłaszczenie chłopów. Radykalizm ruchu nie pozostawiał pola do negocjacji. Reformy uzyskane w Petersburgu przez Wielopolskiego zostały przez „czerwonych” odrzucone.
Nie było odwrotu. Nawet pośród przywódców ruchu, a tym bardziej pośród hamujących ruch „białych”, byli tacy, którzy przewidywali katastrofę, ale impet działań był już nie do powstrzymania, zwłaszcza gdy Wielopolski sprowokował powstanie, ogłaszając pobór do carskiego wojska. Najtragiczniejsze z polskich powstań rozpoczęło się w styczniu 1863 roku bez żadnych szans. Przyniosło niepowetowane straty i pozostawiło po sobie smutną bohaterską legendę.